પારસી કહેવતો -સૌરભ શાહ

‘તડ્ડન પોનિયો છે, માય બાપે અમઠો ઉજાગરો કીધો’

સૌરભ શાહ પિલૂ નાણાવટી પારસી પ્રજા વિશેના એક પુસ્તકમાં લખે છે. ‘પારસીઓ, એમનું નામ સૂચવે છે એ પ્રમાણે પર્શિયાના, એટલે અત્યારના ઈરાનના. પારસી શબ્દનો અર્થ, પાર્સ અથવા ફાર્સથી ઊતરી આવેલી વ્યક્તિ. દક્ષિણ ઈરાનમાં આવેલો આ પ્રદેશ, પ્રાચીન સમયમાં ‘પાર્સ’ નામે ઓળખાતો હતો. ગ્રીકોએ એને પર્સિપોલીસ નામ આપ્યું. ભારતની કુલ વસતીમાં પારસીઓની સંખ્યા માત્ર ૦.૦૧૬ (પોઈન્ટ ઝીરો સોળ) ટકા છે.’ પિલૂ નાણાવટી આગળ જણાવે છે: ‘(દુનિયાભરમાં) આશરે ૯૦,૦૦૦ (નેવું હજાર)ની સંખ્યા ધરાવતી આ નાનકડી કોમનું મૂળ આર્યોની ઈન્ડો-યુરોપિયન શાખામાં મળે છે. ઈતિહાસવિદોના મત પ્રમાણે પ્રાચીન કાળમાં લગભગ ૧૦,૦૦૦ વર્ષ પૂર્વ અથવા એથી પણ પહેલાં આર્યો મધ્ય તુર્કસ્તાનના ઊંચા પામીર પ્રદેશમાં વસતા હતા. તેમાંની એક શાખા યુરોપ તરફ ગઈ અને બીજી શાખા પશ્ર્ચિમ એશિયા, ખાસ કરીને ઈરાન તરફ ઊપડી. અને ત્યાર પછીના સમય દરમિયાન ધીરે ધીરે અફઘાનિસ્તાન થઈ ભારત આવી... ઈ.સ. ૬૫૧માં પર્શિયન સામ્રાજ્યની પડતી થઈ. આરબોના આક્રમણ સામે એ ટકી શક્યું નહીં. ત્યાર પછી, હાલના પારસીઓના પૂર્વજોએ ઈરાનથી ગુજરાત તરફ કૂચ કરી...’ લગભગ ૧૪૦૦ વર્ષ પહેલાં ભારત આવીને ભારતીય બની ગયેલી આ ઉમદા કોમની ઉમદા ભાષા હજુય જળવાયેલી છે. પારસી ભાષાની ખાસિયતો, એમાં રહેલું દુનિયાદારીનું ડહાપણ, ખૂબ જ હળવાશભરી રીતે થતી અભિવ્યક્તિ આ બધું જ પારસી કહેવતો અને રૂઢિપ્રયોગોમાં સમાયેલું છે. સૂની તારાપોરવાલા અને મહેર મારફતિયાએ આ પારસી ખજાનાને ‘પારસી બોલ’ નામના પુસ્તકમાં ઠાલવી દીધો છે. હેમન્ત મોરપરિયા અને ફર્ઝાના કૂપરનાં વ્યંગ ચિત્રોને કારણે આ પુસ્તક વાંચવા જેવું જ નહીં, નિરાંતે જોવા જેવું બન્યું છે. પારસી ગુજરાતીના શબ્દો રૂટિ માણેકશાએ અંગ્રેજીમાં ઢાળ્યા છે. ‘ગુડ બુક્સ’ અને ‘ફોર્ટી નાઈન આઉટ ઑફ ફિફ્ટી બુક્સ’ દ્વારા પ્રગટ થયેલું આ પુસ્તક કોઈ પણ ગુજરાતી/પારસી પ્રેમીના હૃદયમાં વસી જાય એવું છે. કોઈ માણસ સ્ટુપિડ હોય એને પારસીઓ કેવી રીતે ઓળખે? કહે કે: ‘એેને તો બુધવારના વાંધા છે!’ મતલબ કે સોમવાર, મંગળવાર એટલું બોલ્યા પછી આગળ વારના નામ પણ એને નથી આવડતા! કોઈ મદદ માગે અને પોતે સ્થિતિપાત્ર હોવા છતાં તદ્દન મામૂલી મદદ કરે એવા માણસ માટે પારસીમાં કહેવત છે: ‘એણે તો પૂમરે પાની પાયુ.’ એટલે કે રૂના પૂમડાને ભીનું કરીને પાણી આપ્યું! સાવ નાનો લાભ લેવા માટે મોટું નુકસાન કરનારા માટે શું કહેવાય? ‘મોપ (મોભ) ભાંગીને ગિલ્લી કીધી.’ ઘરને ટેકો આપતો મોટો-લાંબો લાકડાનો બીમ એટલે મોભ. અને કોઈનામાં કશુંક કરવાની તાકાત ન હોય છતાં કરવા જાય એવી વ્યક્તિ માટે કહેવાય: ‘ચરયો (ચઢ્યો) નહીં તેટલામાં ઊતરી ગયો.’ આ રૂઢિપ્રયોગમાં જોકે, સેક્સ્યુઅલ અન્ડરટોન છે! મોભવાળી જ કહેવતનું એક બીજું રૂપ છે: ‘વહાન ભાંગીને પાટલા બનાવ્યા.’ ગુડ ફૉર નથિંગ જેવી વ્યક્તિને શું કહેવું: ‘તડ્ડન પોનિયો છે, માય બાપે અમઠો ઉજાગરો કીધો.’ આ જુબાન એટલી મિઠ્ઠી છે કે એમાં બોલાતા શબ્દકોશ બહારના શબ્દો પણ પ્યારા લાગે. એટલે જ પારસીઓમાં કહેવાતું હોય છે: ‘મમ્મો ચચ્ચો વગર સીરપા નહીં.’ ‘સીરપા’ એટલે ઊંધેથી વાંચો તો ‘પારસી’! કોઈનાથી ખૂબ ત્રાસી ગયેલો પારસી એને શું કહેશે? ‘અહીં મલ્યો તો મલ્યો, ઉપર ના મલતો.’ અને કોઈને શ્રાપ આપવાનું મન થાય તો શું કહેવાનું? ‘તારે ઘેરે તાર આવે.’ કોઈની પાસે તમે કંઈક ફેવર માગવા જાઓ ને એ પણ તમારી પાસે એવી જ કોઈ ફેવરની માગણી કરે ત્યારે કેવી સિચ્યુએશન ઊભી થાય: ‘વેવાઈ તમે નાતરૂં કરો તો આવો વેવાણ આપરે કરીએ’! કોઈ બહુ ફાંકા મારતું હોય પણ એની ખરી પરિસ્થિતિ તમને ખબર હોય ત્યારે તમારે કહેવાનું: ‘મોટે ઘેરે મોટી વાત ને અરધી રોટલી પર આખી રાત.’ કોઈએ ધંધો શરૂ કર્યો હોય પણ તમને ખબર હોય કે આ ધંધામાં એ પૈસા કમાવાનો જ નથી ત્યારે કહેવાનું: ‘એણે છોલેલા બોરનો ધંધો સરૂ કરિયો.’ મારા મોઢામાંથી તારે જે બોલાવવું છે તે નહીં બોલાવ, મારા મોઢામાં શબ્દો નહીં મૂક-આવું કહેવું હોય ત્યારે બોલવાનું: ‘મોહનામાં (મોઢામાં) બૂક ના મૂક.’ જ્યાં ને ત્યાં પોતાનો ફાયદો શોધતો આદમી ભટકાઈ જાય એના માટે કહેવાય: ‘જહાં મલી તારી, તહાં છોરી ગારી.’ અર્થાત્ જ્યાં મળી તાડી, ત્યાં છોડી ગાડી. અને કેટલાક શબ્દપ્રયોગો: ફેન્સી કપડાં પહેરેલી વ્યક્તિ હોય તો એને ‘એસ્કી મેસ્કી’ કહેવાય. જાડા માણસને ‘જારો પોરો’, અસ્તવ્યસ્ત માણસોને ‘જીઠરા પીઠરા’, ખોટાં ટેન્ટ્રમ્સ કરનાર ‘ફેસ્ટા ફજેટા’ કહે, ગુસ્સો કરે ત્યારે ‘ફૂ ફા’ કહે છે, એની એ જૂની વાતનું પિંજણ કરે ત્યારે ‘પીજન પોટલો’ કહે છે. ટાઈટમ્ટાઈટ કપડાં પહેરીને નીકળનાર ‘ટાઈટ ટટર’ છે. અને શેમલેસ વ્યક્તિ ‘નફ્ફટ નગારું’ છે. લૂઝ કૅરેક્ટરનો માણસ ‘નારાનો ઢીલો’ અને સેક્સી લેડી ‘ફટાકરી’ છે એ તો તમને ખબર છે પણ કોઈ પારસીમિત્ર તમને મળીને કહે કે ‘નાખ સુકાયચ’ ત્યારે સમજવાનું કે હવે એમનું નાક સુકાઈ રહ્યું છે, ડ્રિન્ક લેવાનો ટાઈમ થઈ ગયો છે! અને ‘જીભમાં કાનું પરી ગયું.’ એવું કહે ત્યારે સમજવાનું કે તમારી વાત સાંભળીને હવે શું બોલવું એની એમને સમજ નથી પડતી. મિત્ર સ્પીચલેસ થઈ ગયા છે. કોઈ ખોટેખોટે તમારા દુખમાં સહભાગી છે એવું દેખાડે ત્યારે માનવાનું કે એની ‘આંખમાં આંસૂ નહીં ને નાકમાં નીટ નહીં.’ કોઈના પ્રોબ્લેમ સાથે તમને નિસબત ના હોય ત્યારે કહેવાનું: ‘રરે રૂપાલો, પીંજારાના બાપનું સું?’ એક સરસ કહેવત છે: ‘સુન્નુ જોઈ ઘસી ને માનસ જોઈ વસી.’ સોનાની પરખ ઘસીને થાય એમ માણસને પરખ એની સાથે વસીને, રહીને જ થાય. લાંબા સાથે ટૂંકો જાયવાળી કહેવત પારસીમાં આ રીતની છે: ‘મગોલની (મોગલની) સુજે વાનિયો ચાલે, મરે નહીં ને માંડો પરે.’ ડૂબતો માણસ તરણું ઝાલેનું પારસી વર્ઝન છે: ‘ડૂબતો માનસ ફીનને વરગે.’ મોજાંનાં ફીણને વળગે. કાગડો દહિંથરું લઈ જાય ત્યારે પારસીઓ કહેશે: ‘ગઢેરો દરાખ ચાવી ગયો.’ સુંદર સ્ત્રી માટે કહેશે: ‘ખોડાયજીએ એને માખન-મલીદાથી બનાવી છ.’ પત્નીથી પતિએ શું શું છુપાવવાનું હોય? ‘લેંઘાનું નારૂં ને પેટીનું ટારૂં બૈરીથી છુપાવવું.’ અને આગળ-પાછળથી ફ્લેટ હોય એવી છોકરીની મજાક કેવી રીતે થાય? ‘નહીં અગાસી, નહીં ઓટલો.’ બિલકુલ સુકલકડી માણસને શું કહેવાય? ‘સૂક્કા બૂમલા જેવો.’ સૂખેલી બોમ્મિલ. બૉમ્બે ડક નામની લાંબી-પાતળી માછલીને સૂકવણી કરીને સાચવવામાં આવતી હોય છે અને પાતળી ક્ધયા પાસે હરેલીભરેલી સમૃદ્ધિ હોય ત્યારે કહેવાય: ‘નાલ્લા આંબા પર મોટ્ટી કેરી.’ પારસી કહેવતો, રૂઢિપ્રયોગો અને શબ્દપ્રયોગો અનેક ઠેકાણે એક ચોક્કસ શારીરિક અંગના ઈનોસન્ટ ઉલ્લેખો આવે છે જે બધા આ સુંદર મઝાના પુસ્તકમાં સંઘર્યા છે. પણ ગુજરાતીઓ માટે એ વાંચવામાં ઑફેન્ડિંગ હોવાના. આ જ ફરક છે, ગુજરાતીઓ અને પારસીઓમાં. એટલે જ પારસીઓ દિલના ખુલ્લા અને બીજી બધી પ્રજાઓ કરતાં વધારે ટ્રાન્સપરેન્ટ છે. ------------------------